بعد از وقوع تصادف و فوت یک نفر هنوز برای بعضی این سوال پیش می‌آید که آیا این قتل عمدی است؟ بخصوص زمانی که راننده مقصر گواهینامه ندارد، این سوال قوت می‌گیرد. اما قتل ناشی از حوادث رانندگی قتل عمد نیست و فقط دیه و حبس دارد. بنابراین هیچ کس به دلیل تصادف رانندگی منجر به مرگ، قصاص نخواهد شد. در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسی جرم قتل غیرعمدی ناشی از حوادث رانندگی می‌پردازیم.
قتل غیرعمد و مجازات آن
یک قاضی دادگستری بیان می‌کند: قتل به‌طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شود؛ به صورت دقیق‌تر قتل به صورت عمد که مجازات آن قصاص است قتل غیرعمد که مجازات آن پرداخت دیه است و خطای‌محض که مجازات آن پرداخت دیه از سوی عاقله تعیین شده است.
علی‌اصغر مقدم خاطرنشان می‌کند: ماده 291 قانون مجازات اسلامی 1392 شرایط قتل غیرعمد را بیان کرده است. براساس این ماده از قانون جدید، جنایت در موارد زیر شبه‌عمدی محسوب می‌شود:
الف_ هرگاه مرتکب نسبت به مجنی‌علیه قصد رفتاری را داشته، ولی قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد، جز در مواردی که مشمول تعریف جنایات عمدی می‌شود.
ب_ هرگاه مرتکب، جهل به موضوع داشته باشد. مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شیء یا حیوان و یا افراد مشمول ماده (302) این قانون است به مجنی‌علیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم شود.
پ_ هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب، واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده یا نظیر آن مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد.
مجازات قتل غیرعمد پرداخت دیه است که هر سال میزان آن توسط بخشنامه قوه‌قضاییه تعیین می‌شود.
این قاضی دادگستری در تعریف قتل غیرعمد ناشی از تصادفات رانندگی می‌گوید: قانونگذار در ماده 714 قانون مجازات مصوب 1392 در تعریف قتل غیرعمدی ناشی از تخلفات رانندگی گفته است: «هرگاه بی‌احتیاطی بی‌مبالاتی عدم رعایت نظامات دولتی یا عدم مهارت راننده (اعم از وسایط نقلیه زمینی یا آبی یا هوایی) یا متصدی وسیله نقلیه موتوری منتهی به قتل غیرعمدی شود مرتکب به شش ماه تا سه سال حبس و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای‌دم محکوم می‌شود». مقدم ادامه می‌دهد: براساس ماده فوق‌الذکر، قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی یعنی اینکه شخصی در حین رانندگی یا تصدی وسایل موتوری بر اثر تقصیر جزایی موجب فوت شخص دیگری شود. به عبارت دیگر عنصر مادی جرم قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی عبارت است از: ۱. رانندگی یا تصدی ۲. وسیله موتوری ۳. ورود صدمه و فوت شخص دیگر.
یک کارشناس حقوق جزا و جرم‌شناسی نیز در این خصوص به «حمایت» می‌گوید: برای تعریف قتل ناشی از تخلفات رانندگی، ابتدا باید تقسیم‌بندی مورد قبول قانونگذار در خصوص جرم قتل بیان شود. امیر جوانبخت ادامه می‌دهد: قتل مطابق ماده 290 به بعد قانون مجازات اسلامی 1392 به سه نوع قتل‌عمد، قتل شبه‌عمد و قتل خطای محض تقسیم شده است. قتل ناشی از تخلفات رانندگی با توجه به تعریف این جرم توسط قانونگذار در ماده 291 به بعد قانون مذکور که آن را ناشی از بی‌مبالاتی یا عدم رعایت نظامات دولتی یا عدم مهارت راننده تعریف کرده است می‌توان آن را در شمار قتل‌های شبه‌عمد آورد، چراکه علمای حقوق، جرایمی که در آنها فاعل، مرتکب بی‌مبالاتی یا عدم رعایت نظامات و مقررات شده ولی قصد نتیجه حاصله (قتل) را نداشته در شمار جرائم شبه‌عمد آورده‌اند.
وی می‌افزاید: به این ترتیب قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی را به صورت مختصر می‌توان فعل یا ترک فعلی دانست که مرتکب در حین رانندگی وسایل نقلیه موتوری و بر اثر بی‌مبالاتی عدم رعایت نظامات و مقررات راهنمایی و رانندگی یا عدم مهارت کافی انجام داده و منجر به قتل یا به معنای دقیق‌تر فقهی موجب «ازهاق نفس» شخص دیگری شود.
جوانبخت می‌گوید: بنا به همین تعریف عنصر مادی این جرم نیز آشکار می‌شود که همانا فعل یا ترک فعل ناشی از بی‌مبالاتی و یا عدم رعایت نظامات و یا مقررات راهنمایی و رانندگی و عدم مهارت کافی در کنترل وسیله نقلیه موتوری منجر به قتل است.
مصادیق مختلف جرم
مقدم در خصوص جرایمی که با هدایت دستگاه‌های تفریحی رخ می‌دهد توضیح می‌دهد: باید در نظر داشت که در ماده 714 قانون مجازات اسلامی به این موضوع اشاره شده است، «راننده یا متصدی وسیله نقلیه موتوری» مرتکب این عمل شود. منظور از رانندگی این است که شخص وسیله نقلیه را با هدایت خود به حرکت درآورد ولی مراد از تصدی وسایل موتوری یعنی هدایت و کنترل وسیله غیرنقلیه مانند جرثقیل و دستگاه‌های تفریحی موجود در شهربازی‌ها. این قاضی دادگستری می‌گوید: بنابراین چنانچه تصدی و هدایت وسایل غیرنقلیه نیز بر اثر بی‌مبالاتی، بی‌احتیاطی، عدم رعایت نظامات دولتی و عدم مهارت متصدی، سبب فوت شود تحت عنوان قتل غیرعمد موضوع قابل پیگیری است. نکته ضروری اینکه وجه مشترک وسیله نقلیه و وسیله غیرنقلیه، موتوری بودن هر دوی آنها است.
جوانبخت کارشناس ارشد حقوق جزا، نیز خاطرنشان می‌کند: با توجه به تعریف قانونگذار در ماده 714 قانون مجازات اسلامی به نظر می‌رسد، هرگونه قتلی که بر اثر شرایط مذکور و کیفیات موصوف به وقوع بپیوندد تحت همین عنوان جرم است. وی ادامه می‌دهد: البته باید توجه داشت که وسیله مذکور حتما باید از نظر عرفی وصف موتوری بودن را داشته باشد و به عبارت دیگر به‌وسیله نیروی یک موتور کار کند.
عنصر روانی
مقدم در پاسخ به این سوال که عنصر روانی جرم قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی چیست؟ بیان می‌دارد با لحاظ ماده 714 قانون مجازات اسلامی مشخص می‌شود از نظر قانونگذار ایران عنصر روانی جرم قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی چهار مورد است: 1.بی‌احتیاطی 2. بی‌مبالاتی 3. عدم رعایت نظامات دولتی 4. عدم مهارت. جوانبخت نیز در پاسخ به این سوال اظهار می‌دارد: با توجه به تعریفی که ابتدای بحث از جرم قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی داشتیم و با توجه به عنوان این جرم که غیرعمد (یا با تعریف دقیق‌تر حقوقی شبه‌عمد) نامیده می‌شود می‌توان گفت، عنصر روانی در این‌گونه جرایم مطرح نیست چراکه مرتکب به هیچ‌وجه قصد نتیجه حاصله (قتل) را نداشته است. اگر عنصر روانی به فعل یا ترک فعل مرتکب افزوده شود آنگاه قتل‌عمد واقع می‌شود.
مجازات رانندگی بدون گواهینامه
در صورتی که شخص بدون داشتن گواهینامه اقدام به رانندگی کند طبق ماده 723 قانون مجازات اسلامی این عمل وی جرم محسوب شده و محکوم به مجازات حبس می‌شود اما رانندگی بدون گواهینامه تاثیری در عمدی شدن قتل ندارد. علی‌اصغر مقدم کارشناس حقوق جزا و جرم‌شناسی با اشاره به این موضوع ادامه می‌دهد: چنانچه این شخص در حین رانندگی مرتکب تصادف شود به طوری که مرتکب خسارت جانی شود به موجب ماده 718 قانون مزبور این امر موجب تشدید مجازات می‌شود اما در نوع قتل و عنوان مجرمانه هیچ‌گونه تغییری حاصل نمی‌شود؛ یعنی عمل مزبور قتل غیرعمدی ناشی از تخلفات رانندگی است.
مضافا اینکه قاضی می‌تواند به عنوان مجازات تکمیلی مجرم را به مدت یک تا پنج سال از حق رانندگی یا تصدی وسایل موتوری محروم کند. لازم به ذکر است در قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی مجازات قصاص وجود ندارد و تنها مجازات تعیین حبس تعریزی و جزای نقدی، در صورت مطالبه اولیای‌دم در نظر گرفته شده است.
جوانبخت نیز در این باره می‌گوید: رانندگی بدون گواهینامه تغییری در ذات جرم (قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی) ایجاد نمی‌کند و به هر حال قتل مذکور، قتل شبه‌عمد و مشمول ماده 714 قانون مجازات اسلامی است. زیرا در رانندگی بدون پروانه منجر به قتل نیز، قصد نتیجه یا همان قصد قتل مفقود است. این کارشناس حقوقی می‌افزاید: اما مرتکب علاوه بر پرداخت دیه کامل مرد یا زن از باب تعزیر به حبس ناشی از قتل غیرعمد موضوع ماده 714 قانون تعزیرات محکوم می‌شود و هم قانون تازه‌تصویب مجازات اسلامی مکلف به پرداخت جزای نقدی است.
وی تصریح می‌کند: دادگاه مطابق ماده 718 قانون مجازات اسلامی مکلف است مجازات چنین شخصی را حداقل دو سوم مجازات مذکور در ماده 714 قانون مجازات اسلامی قرار دهد و علاوه بر این می‌تواند برای مدت یک تا پنچ سال وی را از رانندگی یا تصدی وسایل نقلیه محروم کند. علاوه بر این ماده 23 قانون جدید مجازات اسلامی قاضی را مجاز کرده است که در همه جرایم تعزیری (چه عمدی و چه غیرعمدی) چنانچه مجازات اعمال شده تا درجه ششم تعیین شده باشد (حبس بیش از شش ماه تا دو سال و جزای نقدی بیش از بیست میلیون ریال تا هشتاد میلیون ریال) مجازات تکمیلی (متناسب با جرم و خصوصیات مرتکب) نیز برای وی تعیین کند.
پرداخت دیه
بعد از وقوع جرم قتل غیرعمد ناشی از تصادفات رانندگی اگر راننده تقصیری مثل نداشتن گواهینامه داشته باشد آیا بیمه دیه را پرداخت می‌کند؟ مقدم، قاضی دادگستری، در پاسخ به این سوال توضیح می‌دهد: مطابق ماده 6 قانون بیمه اجباری چنانچه راننده مرتکب قتل فاقد بیمه باشد، شرکت بیمه موظف است بدون اخذ تضمین، خسارت زیان‌دیده (دیه) را پرداخت کند. وی بر امکان باز پس‌گیری دیه‌ای که به متخلف تعلق گرفته است، به وسیله سازمان بیمه تاکید می‌کند.
وی سپس به موضوع رانندگی بدون گواهینامه و مجازات آن می‌پردازد و می‌گوید: در ایران به موجب قانون، رانندگی با وسایل نقلیه مختلف، بدون داشتن گواهینامه ممنوع بوده و برای متخلفان، مجازات تعیین شده است. بر اساس آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی هر کس بخواهد با هر نوع وسیله نقلیه موتوری مثل خودروی سواری، کامیون و اتوبوس رانندگی کند باید گواهینامه متناسب رانندگی با آن نوع وسیله نقلیه را داشته باشد و در غیر این صورت با متخلفان برابر قوانین و مقررات رفتار می‌شود.
مقدم اضافه می‌کند: طبق ماده ۷۲۳ قانون تعزیرات اسلامی هر کس بدون گواهینامه رسمی به رانندگی یا تصدی وسایل موتوری‌‌ای که مستلزم داشتن گواهینامه مخصوص است، اقدام کند، همچنین هر کسی که به موجب حکم دادگاه از رانندگی وسایل نقلیه موتوری ممنوع باشد به رانندگی وسایل مزبور مبادرت ورزد، برای بار اول به حبس تعزیری تا دو ماه یا جزای نقدی تا یک میلیون ریال و یا هر دو مجازات و در صورت ارتکاب مجدد به دو ماه تا شش ماه حبس محکوم خواهد شد. همچنین مطابق بند (ج) ماده ۱۰ قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی در صورتی که راننده بدون داشتن گواهینامه مبادرت به رانندگی کند، وسیله نقلیه متوقف و راننده به مرجع قضایی معرفی می‌شود. مجازات جرم رانندگی بدون گواهینامه براساس بند 1 ماده 3 قانون وصول برخی از درآمدهای دولت به جزای نقدی تبدیل می‌شود.
